Neue deutsche Zeitungscomics
Գերմանական նոր թերթային կոմիքսներ

Gesegnet sei „Strizz“:
Auf Comic-Missionierung in Armenien

Das Haus des Schriftstellerverbands in Gjumri hat keine Toilette, aber zu diesem Behufe ein durch einen Verschlag abgetrenntes Loch im Hof. Das ist schlecht für meinen Begleiter, den Schriftsteller Marc Degens. Gegenüber, auf der anderen Seite der Straße also, soll es noch eine Park-Toilette geben – was auch immer das sein mag. Zwischen der armenischen und der deutschen Sprache gibt es wenig Gemeinsamkeiten, auch wenn ich an diesem Nachmittag das armenische Wort für Nägel lerne: „Mech“ lautet es, gesprochen mich rauhem „ch“, aber wie es wirklich geschrieben wird, weiß ich nicht, denn das armenische Alphabet hat auch nur wenig Ähnlichkeit mit dem deutschen. Nägel jedenfalls gibt es im Haus des Schriftstellerverbands von Gjumri auch nicht.

Das ist nun schlecht für mich, denn es sollen gerahmte Comic-Bilder aufgehängt werden. Auf Initiative von Marc Degens, der seit zwei Jahren in der armenischen Hauptstadt Eriwan lebt, ist eine kleine Ausstellung zusammengekommen, die den Armeniern deutsche Zeitungscomics vorstellt. Aus der F.A.Z. sind „Strizz“ von Volker Reiche und Ralf Königs „Archetyp“ vertreten, aus der „Frankfurter Rundschau“ die Serie „Im Museum“ von Sascha Hommer und Jan-Frederik Bandel, und natürlich darf der Strip „Touché“ von ©Tom aus der „tageszeitung“ nicht fehlen, der mittlerweile mit mehr als fünftausend Folgen als deutscher Veteran der Gattung gelten darf. Alle Zeichner haben jeweils eine Auswahl ihrer Arbeiten zur Verfügung gestellt, und so gilt es nun, etwa sechzig Rahmen an die Wand im Haus des Schriftstellerverbands von Gjumri zu hängen. Ohne Nägel und natürlich auch ohne Hammer.

Օրհնյալ լինի «Strizz»-
ը. Պատկերապատման առաքելությամբ՝ Հայաստանում

Գյումրիի Գրողների միության տունը զուգարան չունի, փոխարենը այդ նպատակով բակում փորված և տախտակներով շուրջկալված մի փոս կա։ Դա լավ չէր ուղեկցողիս՝ գրող Մարկ Դեգենսի համար։ Դիմացը՝ փողոցի մյուս կողմում գտնվող զբոսայգում հանրային զուգարան էլ պիտի որ լիներ, թեև ի՞նչ իմանաս՝ ինչպիսին էր։ Հայերենի և գերմաներենի միջև քիչ ընդհանրություններ կան, թեև ես այդ օրը հետկեսօրին սովորեցի հայերեն «մեխ» բառը, թավ «խ»-ով, բայց թե ինչպես է գրվում, չգիտեմ, քանի որ հայերենի այբուբենն էլ նույնքան քիչ նմանություն ունի գերմաներենի այբուբենի հետ։ Պարզվում է՝ Գյումրիի գրողների միության տանը նաև մեխ չկա։

Դա էլ լավ չէր ինձ համար, քանի որ պատերից պիտի կոմիքների՝ պատկերապատումների շարքերը կախեինք։ Մարկ Դեգենսի նախաձեռնությամբ, ով երկու տարի է, ինչ ապրում է Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում, ի մի է եկել մի փոքրիկ ցուցադրություն, որը հայ հանրությանն է ներկայացնում գերմանական լրագրային պատկերապատումներ։ «Ֆրանկֆուրտեր Ալլգեմայնե Ցայթունգից» ներկայացված են Ֆոլկեր Ռայխեի «Strizz», Ռալֆ Քյոնիգի «Արխետիպ» շարքերը, «Ֆրանկֆուրտեր Ռունդշաուից»՝ Սաշա Հոմմերի և Յան-Ֆրեդերիկ Բանդելի «Թանգարանում» շարքը, և, իհարկե, անհնար էր չներկայացնել «tageszeitung»-ի «Touché» պատկերապատումային շարքը ©Tom-ի հեղինակությամբ, ով իր այժմ արդեն ավելի քան 5000 շարքերով իրավամբ ժանրի գերմանացի վետերանը կարող է համարվել։ Ծաղրանկարիչներից յուրաքանչյուրը տրամադրել է իր աշխատանքներից մեկական ընտրանի, և հիմա մոտավորապես 60 շրջանակ պետք է փակցվի Գյումրիի գրողների միության տան պատերին։ Առանց մեխի իհարկե, և առանց մուրճի։

Zum Glück finden wir bei Ankunft bereits eine andere Ausstellung im großen Versammlungsraum vor: armenische Karikaturen. Und die sind zwar eingeschweißt und deshalb nur mit Heftnadeln befestigt, aber immerhin: Nun haben wir „knopka“, wie Heftzwecken im Russischen heißen (das Wort haben die Armenier während der fast sieben Jahrzehnte Sowjetherrschaft adoptiert), und eine Zange findet sich auch, mit der ich die Knopka in die Wand treiben kann, so daß tatsächlich ein paar Bilder ihren Platz finden. Dann hat die Leitung im Haus des Schriftstellerverbands ein Einsehen und bittet zwei Herren vom hiesigen Künstlerhaus um Beistand. Sie haben Nägel, Hämmer, und zwei Stunden später hängt die Ausstellung rechtzeitig zur Eröffnung. Man hilft sich gerne unter Künstlern.

Gjumri, zweitgrößte Stadt Armeniens nach Eriwan, hat den Ruf einer Künstlerhochburg, und so fand denn auch hier und nicht in der Hauptstadt 1988 ein großer Karikaturenkongreß samt Ausstellung statt, also noch zu Sowjetzeiten und just in jenem Jahr, in dem Gjumri, das damals noch zu Ehren Lenins Leninakan hieß (nachdem es zuvor Alexandropolis nach dem russischen Zaren Alexander I. genannt wurde, und davor wiederum tatsächlich einmal Gjumri hieß), durch ein großes Erdbeben fast vollständig zerstört werden sollte. Seitdem hat die Stadt 140.000 ihre ehemals 220.000 Bewohner verloren, und einen zweiten Karikaturenkongreß hat es auch nicht mehr gegeben.

Բախտի բերմամբ, երբ ժամանեցինք, նիստերի մեծ դահլիճում մեկ այլ ցուցահանդես էր ընթանում՝ հայկական ծաղրանկարների մի ցուցահանդես։ Եվ թեև ծաղրանկարներն ընդամենը թափանցիկ շապկի մեջ էին ու այդ իսկ պատճառով՝ գնդասեղներով ամրացված, բայց... ինչ որ է. հիմա մենք «կնոպկա» էլ ունեցանք (այս ռուսերեն բառը հայերը որդեգրել են համարյա յոթ տասնամյակ տևած խորհրդային տիրապետության ընթացքում), նաև մի աքցան գտնվեց, որով ես «կնոպկաները» կարող էի գամել պատին, այնպես որ, իսկապես, որոշ նկարներ իրենց տեղը գտան։ Ապա Գրողների միության ղեկավարությունը, ըմբռնումով մոտենալով խնդրին, տեղի Արվեստագետների տնից երկու մարդու օգնության կանչեց։ Նրանք մեխ, մուրճ ունեին, և երկու ժամից ցուցահանդեսը ճիշտ ժամանակին պատրաստ էր բացման։ Արվեստագետներն իրար հաճույքով են օգնում։

Գյումրին՝ Հայաստանի երկրորդ խոշոր քաղաքը Երևանից հետո, արվեստագետների քաղաքի համբավ ունի, և հենց այստեղ՝ ոչ Երևանում, 1988թ. տեղի է ունեցել ծաղրանկարների մեծ կոնգրես՝ ցուցադրությամբ հանդերձ, այսինքն՝ խորհրդային տարիներին դեռևս և հենց այն տարում, երբ Գյումրին, որ այն ժամանակ Լենինի պատվին դեռ Լենինական էր կոչվում (դրանից առաջ քաղաքը կոչվել է Ալեքսանդրապոլ՝ ռուս Ալեքսանդր Ա ցարի պատվին, իսկ դրանից էլ առաջ՝ այդուհանդերձ նորից՝ Գյումրի), պետք է համարյա լիովին ավերվեր մեծ երկրաշարժից։ Այդ երկրաշարժի հետևանքով քաղաքը կորցրեց իր նախկինում 220.000 բնակչից 140.000-ին, իսկ ծաղրանկարների երկրորդ խոշոր ցուցահանդես այդպես էլ տեղի չունեցավ։

Doch die Stadt ersteht neu – nicht gerade wie Phönix aus der Asche, aber dank internationaler Hilfe gibt es einige neu errichtete Wohnviertel, und etliche Künstler sind ihrer alten Heimat treu geblieben. Trotzdem ist das kulturelle Angebot gegenüber der Millionenstadt Eriwan bescheiden, und so erklärt es sich, daß zum Gespräch zwischen Marc Degens und mir, mit dem wir die Ausstellung deutscher Zeitungscomics eröffnen, der Versammlungsraum im Haus des Schriftstellerverbands aus allen Fugen platzt. In Eriwan, wo wir am Vortag zum Abschluß der dortigen Station der Ausstellung auch ein Gespräch über Comics geführt haben, waren weitaus weniger Zuhörer da, und ein gewisser Teil davon rekrutierte sich aus der kleinen deutschen Kolonie in der armenischen Hauptstadt.

In Gjumri gibt es zwar ein „Gästehaus Berlin“, das das Rote Kreuz der deutschen Hauptstadt finanziert hat, aber keine Deutschen. Ein Vertreter der Botschaft ist heute aus Eriwan angereist, denn die Comic-Ausstellung ist Bestandteil der „Deutschen Kulturwochen im Südkaukasus“, und der Dank des sich immer gegenüber Eriwan vernachlässigt fühlenden Gjumri ist Deutschland gewiß. Endlich kommt wieder einmal internationales Flair in die teilweise noch von den Erdbebenschäden gezeichneten Mauern der Stadt. Der späte Nachmittag wird ein voller Erfolg.

Բայց քաղաքը վեր է հառնել, ոչ իհարկե ինչպես փյունիկ՝ մոխիրներից, բայց միջազգային օգնության շնորհիվ որոշ նոր կառուցված թաղամասեր կան, ու որոշ արվեստագետներ՝ իրենց հին հայրենիքին հավատարիմ, չեն լքել այն։ Եվ չնայած դրան՝ մշակութային կյանքն այստեղ՝ համեմատությամբ մայրաքաղաք Երևանի, համեստ է, և դրանով է բացատրվում այն, որ իմ և Մարկ Դեգենսի, ում հետ բացում էինք լրագրային կոմիքսների ցուցահանդեսը, հետ հանդիպմանը Գրողների միության տան հավաքների սրահը պայթում էր այցելուների քանակից։ Երևանում, որտեղ մենք նախօրեին՝ ցուցահանդեսից հետո, նաև կոմիքների արվեստը լուսաբանող զրույց վարեցինք, շատ ավելի քիչ ունկնդիրներ կային, նրանց մեծ մասն էլ Հայաստանի մայրաքաղաքում ապրող գերմանական համայնքի ներկայացուցիչներ էին։

Գյումրիում թեև «Բեռլին» հյուրանոց կա, որը Գերմանիայի մայրաքաղաքի Կարմիր խաչն է ֆինանսավորել, բայց գերմանացիներ չկան։ Այսօր այստեղ Երևանից ժամանել է դեսպանության մի ներկայացուցիչ, քանի որ կոմիքների ցուցահանդեսը մասն է կազմում «Հարավային Կովկասում գերմանական շաբաթներ» ծրագրի, և Գերմանիան արժանանում է Երևանի համեմատությամբ իրեն միշտ անտեսված զգացող Գյումրիի երախտագիտությանը։ Վերջապես նորից միջազգային շունչ են ստանում երկրաշարժի հետևանքներից դեռ լիովին չապաքինված քաղաքի պատերը։ Ուշ հետկեսօրը պսակվեց լիարժեք հաջողությամբ։

Doch eine Schrecksekunde hat es gegeben. Plötzlich, noch bevor außer den paar Bildern, die ich mit Knopka und Zange an die Wand bekommen hatte, irgendetwas sonst hing, standen drei Priester im Saal. Auch sie würden bald eine Veranstaltung hier im Haus haben, und deshalb waren sie schon einmal vorbeigekommen, und nun wollten sie gerne einen Blick auf die Bilder aus dem fernen Deutschland werfen. Comics, das muß man dazu wissen, gibt es in Armenien fast gar nicht. Zwar habe ich in Eriwan ein paar Übersetzungen aus dem Französischen gefunden (Lucky Luke, Tim und Struppi), doch der einzige Comic, der mir armenisch zu sein schien – eine gräßlich gezeichnete schwarzweiße Geschichte mit Ritterhandlung –, könnte auch aus dem Russischen übersetzt worden sein. Wie gesagt: Ich kann Armenisch nicht sprechen, geschweige denn lesen.

Nun konnten die Priester auch kein Deutsch, aber das war keine Beruhigung, denn zu allen Ausstellungsstücken war eine armenische Übersetzung der Texte erstellt worden. Auch zu Ralf Königs „Archetyp“. Nun muß man noch etwas wissen: Der Berg Ararat, auf dem angeblich Noahs Arche strandete, als die Sintflut vorbei war, liegt zwar in der Türkei, aber nahe an der armenischen Grenze und mitten im historischen armenischen Siedlungsgebiet, und das Land führt den verehrten Berg deshalb im Staatswappen und begehrt ihn sehnlichst zurück. Zudem sind die Armenier Christen, und seit dem Zerfall der Sowjetunion ist die Religion wieder zum wichtigen nationalen Bindemittel geworden. Ralf Königs satirischer Blick auf die biblischen Ereignisse, zumal auf Noah, könnte hier also auf Widerstand stoßen. Die deutsche Botschaft hatte schon in Eriwan streng darauf geachtet, daß die Übersetzungen nicht die Gefühle gottesgläubiger Armenier verletzen würden.

Այդուհանդերձ՝ սարսափի մի ակնթարթ էլ ապրեցինք։ Հանկարծ, երբ ես «կնոպկայով» և աքցանով դեռ նոր էի հասցրել մի քանի պատկերապատում փակցնել պատին, երեք հոգևորականներ հայտնվեցին սրահում։ Նրանք ևս պատրաստվում էին միջոցառում ունենալ այս սրահում և անցել էին նայելու, և հիմա նրանք հաճույքով կցանկանային մի հայացք նետել նաև հեռավոր Գերմանիայից այստեղ հասած նկարներին։ Կոմիքներ Հայաստանում, պետք է ասել, համարյա չկան։ Թեև Երևանում ես ֆրանսերենից արված մի քանի թարգմանություններ տեսա (Երջանիկ Լյուքը, Թիմն ու Սթրափին), բայց միակ պատկերապատումը, որն ինձ հայկական թվաց, մի տգեղ սև-սպիտակ պատմություն էր՝ ասպետական գործողությամբ, բայց դա էլ կարող էր ռուսերենից թարգմանված լինել։ Չեմ կարող հաստատ ասել, ինչպես ասացի՝ ես ոչ հայերեն խոսել գիտեմ, ոչ էլ առավել ևս՝ կարդալ։

Դե քահանաներն էլ գերմաներեն չգիտեին, բայց դա չէր փրկում վիճակը, քանի որ բոլոր ցուցանմուշ պատկերաշարքերը թարգմանված էին հայերեն։ Նաև՝ Ռալֆ Քյոնիգի «Արխետիպը»։ Այստեղ պետք է մի բան էլ հաշվի առնել. Արարատ լեռը, որի վրա ըստ ամենայնի իջել է Նոյան տապանը ջրհեղեղից հետո, թեև գտնվում է Թուրքիայի տարածքում, սակայն մոտ՝ Հայաստանի սահմանին և կենտրոնն է պատմական հայկական բնակավայրերի. երկիրն այդ պատճառով էլ իր զինանշանի վրա է կրում նրան և մտովի տենչում նրա վերադարձը։ Բացի այդ՝ հայերը քրիստոնյա են, և Խորհրդային Միության փլուզումից հետո կրոնը նորից ազգային միասնության կարևորագույն օղակ է դարձել։ Ռալֆ Քյոնիգի սատիրիկ հայացքը բիբլիական իրադարձություններին, տվյալ դեպքում՝ Նոյին, այստեղ, այսպիսով, կարող էր ընդդիմության արժանանալ։ Երևանում Գերմանիայի դեսպանությունն արդեն խստորեն հետևել էր, որ թարգմանությունները չոտնահարեն աստվածահավատ հայերի զգացմունքները։

Was würden die Priester nun zu den Inhalten der Comics sagen? Sie sagten nichts, sie lachten. Allerdings über „Strizz“. Denn ein paar Folgen davon hatte ich aufgehängt, während die „Archetyp“-Episoden noch darauf warteten, an die Wand gebracht zu werden. Das klerikale Trio beschränkte sich auf die Comics in Augenhöhe, und ihre Freude über das, was sie sahen, war so groß, daß sie anboten, die Ausstellung zu segnen. „Sie müssen ja auch die sieben Jahrzehnte aufholen, die sie nicht segnen konnten“, murmelte mir unser Simultanübersetzer Levon zu, aber hier gelingt die Aufholjagd nicht, denn der Chef des Hauses des Schriftstellerverbands von Gjumri lehnte das Angebot freundlich ab. Künstler sind häufig keine besonders gottesgläubigen Menschen.

Die Veranstaltung steht dennoch unter einem guten Stern. Einer der drei Priester ist prompt auch unter den Zuhörern, und das simultan übersetzte Gespräch zwischen Marc Degens und mir wird bald zu einer hochspannenden Diskussion erweitert, die den ganzen Saal einbezieht. Worin der Unterschied zwischen Comic und Karikatur liege, ob man im Comic biblische Themen darstellen könne oder dürfe, wie der dänische Karikaturenstreit zu bewerten sei, ob auch ein Thema wie das große Erdbeben für einen Comic tauge. Im Nu sind anderthalb Stunden vergangen, und nach Ende des offiziellen Teils geht es munter weiter: Einige Besucher stellen sich als Karikaturisten vor, andere haben von ihnen verfaßte Kinderbücher dabei (Auflage heute in Armenien fünfhundert Stück, während zu Sowjetzeiten zehn- bis fünfzehntausend verkauft wurden). Der sehr schöne Katalog des Karikaturenkongresses von 1988 wird vorgezeigt, der Wunsch nach weiteren Gesprächen geäußert, und auch wenn ich skeptisch bin, ob die Bewohner von Gjumri nun sofort zu großen Comicliebhabern werden, ist die Neugier auf die ausgestellten Arbeiten erkennbar groß. Und überhaupt: Diese Stadt hat viel überstanden; da werden ein paar deutsche Comics sie nicht erschüttern. Wenn die Bildergeschichten dagegen ein bißchen Freude auslösen, ist das umso besser. Wer heute noch nach Gjumri fährt, kann die Ausstellung noch sehen, denn länger als eine Woche läuft sie nicht – es sind ja auch „Deutsche Kulturwochen“, nicht „Kulturmonate“. Doch in Armenien wird sie Schau bleiben, denn das Haus der Schriftstellerverbands in Eriwan, wo sie vor Gjumri für eine Woche zu sehen war, hat darum gebeten, die Bilder behalten zu können: Sie hätten die Wände so schön geschmückt. So wird aus den deutschen Zeitungscomics jetzt eine Dauerausstellung, wohl die erste permanente Comic-Schau auf dem Gebiet der ehemaligen Sowjetunion. Die „mech“ waren in Eriwan vorsichtshalber gar nicht erst wieder aus der Wand gezogen worden, als man die Ausstellung dort abhängte.

Հիմա ի՞նչ պիտի ասեին այս քահանաները պատկերաշարքերի բովանդակության մասին։ Նրանք ոչինչ չասացին, նրանք ծիծաղում էին։ Այդուհանդերձ՝ միայն „Strizz“-ի վրա։ Քանզի այդ պատկերաշարքից էի միայն որոշ համարներ արդեն փակցրել, մինչդեռ «Արխետիպերը» դեռ սպասում էին արկղերում։ Կղերական եռյակը բավարարվեց պատին փակցված նկարները դիտելով, և նրանց գոհունակությունն այն բանի հանդեպ, ինչ նրանք տեսան, այնքան մեծ էր, որ նրանք առաջարկեցին օրհնել ցուցահանդեսը։ «Յոթ տասնամյակների տեղը պետք է հանեն, երբ չեն կարողացել օրհնել»,- շշնջաց ինձ համաժամանակյա թարգմանիչ Լևոնը, բայց այստեղ տեղը հանելու պահը չէր, քանի որ Գյումրիի Գրողների միության տան տերը սիրալիրաբար մերժեց առաջարկը։ Արվեստագետները շատ հաճախ առանձնապես աստվածահավատ չեն։

Միջոցառումն, անկախ ամեն ինչից, բարեհաջող աստղի տակ էր գտնվում։ Երեք քահանաներից մեկին կարելի էր տեսնել ներկաների շարքերում, իսկ Մարկ Դեգենսի և իմ միջև համաժամանակյա թարգմանվող զրույցը շուտով վերածվեց չափազանց աշխույժ մի քննարկման, որին մասնակցում էր ողջ սրահը։ Ի՞նչ տարբերություն՝ պատկերապատման և ծաղրանկարի միջև, արդյո՞ք պատկերապատման մեջ կարելի է կամ թույլատրելի է աստվածաշնչային թեմաներ արծարծել, ինչպե՞ս գնահատել դանիական ծաղրանկարային թնջուկը, արդյո՞ք պատկերապատման թեմա կարող է դառնալ, ասենք, այնպիսին, ինչպիսին երկրաշարժինն է։ Մեկուկես ժամն անցավ մի ակնթարթում, և նույնիսկ պաշտոնական մասի ավարտից հետո էլ դեռ քննարկումը շարունակվում էր. որոշ այցելուներ նեկայանում են որպես ծաղրանկարիչներ, ուրիշները ներկայացնում են իրենց հեղինակած մանկական գրքերը (միջին տպաքանակը Հայաստանում այսօր 500 է, մինչդեռ խորհրդային տարիներին գրքերը վաճառվում էին 10-15.000 տպաքանակով)։ Մեզ ցույց տվեցին նաև 1988թ. կայացած Ծաղրանկարների կոնգրեսի չափազանց գեղեցիկ կատալոգը, ցանկություն հայտնեցին շարունակել շփումները, և եթե նույնիսկ ես կասկածում եմ, որ գյումրեցիներն անմիջապես պատկերապանումների սիրահարներ դարձան, բայց ցուցադրվող աշխատանքների հանդեպ հետաքրքրությունն ակներևաբար մեծ է։ Եվ առհասարակ՝ այս քաղաքը շատ բան է տեսել ու հաղթահարել. այնպես որ գերմանական մի քանի կոմիքները նրանց չեն կարող ցնցել։ Եթե այս պատկերային պատմությունները գոնե դույզն-ինչ ուրախություն պարգևեն, շատ ավելի լավ։ Ով այսօր Գյումրի գնա, կարող է դեռ տեսնել ցուցահանդեսը, քանի որ այն մեկ շաբաթից ավել չի տևելու, չէ՞ որ «Գերմանական շաբաթների» մասին է խոսքը, և ոչ՝ «ամիսների»։ Բայց ցուցահանդեսը Հայաստանում է մնալու, քանի որ Երևանում Գրողների միության տունը, որտեղ Գյումրիից առաջ դեռ կայացել էր ցուցահանդեսը, խնդրել է իրենց թողնել նկարները. «Նրանք այնքա՜ն լավ էին զարդարում պատերը...»։ Այսպիսով՝ գերմանական լրագրային որոշ պատկերապատումային շարքերից այժմ ստացվել է հիմնական մի ցուցադրություն, փաստացի առաջինը՝ որպես այդպիսին, նախկին խորհրդային տարածքում։ Երբեմնի ցուցադրության «մեխերը» Երևանում հատուկ դրա համար էլ չէին շտապել հեռացրել։